محمد علی فروغی که در سال 1254 هـ خ چشم به جهان بر گشود و در سال 1321 هـ خ دیده از جهان فرو بست از نامدارترین ایرانیان فعال در عرصه سیاست و فرهنگ در روزگار فرمانروایی واپسن سلاطین قاجاری و عصر پهلوی اول و دوم است .
محمد علي فروغي که در اواخر دوران قاجاريه به لقب " ذکاءالملک " شهرت داشت، اولين و آخرين رئيس الوزراي رضا شاه و اولين نخست وزير محمد رضا شاه است.
فروغی بانگارش و ترجمه و تصحیح کتابهایی به نسبت افزون واجد جایگاهی والا و صاحب مقامی ارزشمند در تاریخ فرهنگ ایران است . کتابهای اصول علم ثروت ملل – تاریخ ملل قدیمه مشرق – تاریخ مختصر روم قدیم – حکمت سقراط – جامعه ملل – خلاصه گفتار در روش به کار بردن عقل – آداب مشروطیت دول – سیر حکمت در اروپا – تاریخ ساسانیان – تاریخ مختصر ایران و تاریخ قدیم از جمله کتاباهایی است که او نگاشت یا ترجمه کرد. به غیر از این او با تصحیح و انتشار برخی از متون کلاسیک ادبیات پارسی چون کلیات سعدی – رباعیات خیام و زبده دیوان حافظ نقشی ارزنده در آشنایی هرچه بیشتر مردم ایران با فرهنگ و زبان دیرین خویش ایفا کرد.
در حقیقت فروغی در عرصه فرهنگ از سویی علاقه خود را به زبان و ادب پارسی کاملا مسلم داشت و در جهت اعتلای آن گام برداشت و از سویی دگر انتقال علوم و دانش نوین به ایران را مهم شمرد و در راستای این هدف تلاش نمود.
آرای تحلیلگران ، مورخان و سیاست پژوهان درباره فروغی دارای اهتلاف بسیار است ، برخی او را ستوده و شماری نکوهیده اند ، بعضی وی را پراگماتیستی واقعگرا نامیده و عده ای لیبرالی محافظه کار خوانده اند ، کسانی او را خاين برشمرده و افرادی نیز خادم پنداشته اند و ... این تشتت آرا درباره فروغی بلاشک بیشتر ناشی از حضور دوگانه او در دو دنیای متفاوت فرهنگ و سیاست و عدم توجه کافی و التفات بسنده پژوهشگران به این نکته است که برای تبیین دقیق شخصیت وی باید به بازبینی نقش موثرش در هر دو وادی یاد شده پرداخت .
فروغی ، در دوره های نخستین مجلس و در انتخابات هایی که بر خلاف انتخابات روزگار پهلوی اول ، رضا شاه ، از شایبه تقلب به دور بود از سوی مردم تهران به نمایندگی انتخاب شد و حتی در مجلس دوم بر کرسی ریاست آن تکیه زد . او در برهه هایی کز زمان نیز تصدیگری پست هایی همچون نخست وزیری ، وزارت خارجه ، وزارت مالیه ، وزارت عدلیه و ریاست دیوان تمیز را در اختیار داشت . وی عضو هیات نمایندگی ایران در کنفرانس صلح پاریس و در سال 1307 هـ خ نماینده ایران در کنفرانس خلع سلاح ملل هم بود .
عملکرد او به عنوان سیاستمدار در این پست ها چونان هر سیاستمدار دیگری فرازو فرودهایی را در بر داشت و شاید بتوان گفت تقدیر مجلس دوم از جانفشانی های ستارخان و باقر خان ( البته در این هنگام فروغی تنها یک نماینده بود و هنوز بر کرسی ریاست مجلس تکیه نزده بود ) تاسیس فرهنگستان زبان و ادب پارسی، برگزاری یادواره هزارمین سال تولد فردوسی و تهیه و تنظیم قانون اصول محاکمات حقوقی ، از جمله عملکردهای مثبت و روشن فروغی در این دوران بوده است .
اما آنچه کارنامه سیاسی فروغی را به عنوان نخستین و واپسین نخست وزیر پهلوی اول و اولین نخست وزیر پهلوی دوم ، سنگین و تامل بر انگیز می نماید رابطه اش با دولتمردان انگلستان ، اقداماتش در جهت بر اندازی قاجاریان و برآمدن پهلویان و عملکردش در ادامه حیات سلسله پهلوی به زعم نقش برجسته اش در فرایند کناره گیری رضا خان از سلطنت است .
فروغی از بنیان گذاران لژ بیداری ایرانیان ، با گرایش شدید به فراماسونری بود بر اساس آنچه اسناد تاریخی هویدا ساخته اند با دولتمردان انگلستان پیوستگی تام داشت . او که از سیاست انگلستان در برنشاندن رضا خان بر مسند شاهی اگاهی دات پس از تصمیم مجلس در خلع قاجاریه کفیل نخست وزیری شد و دستور تشکیل مجلس موسسان برای تشکیل پادشاهی نوینی را صادر کرد.ویاز جمله کسانی بود که با اصلاخ چند متمم قانون اساسی سلطنت را در خانواده پهلوی استوار نمود.
در مراسم تاجگذاری پهلوی اول ، فروغی شنل آبی را بر دوش رضا خان نهاد و نطقی نیز ایراد کرد.فروغی چند ماهی پس از به سلطنت رسیدن رضا شاه پست نخست وزیری را همچنان در اختیار داشت و پس از آن نیز در کابینه های مختلف روزگار رضاشاهی عهده دار منصب ریاست وزارتخانه های مختلف بود . در حد فاصل سالهای 1314 – 1312 هـ خ او دگر بار به نخست وزیری رسید، اما سرانجام او هم چونان دیگر یاران رضاشاه و بسان تیمور تاش ، فرمانفرما ، تدین ، داور که در راه دستیابی رضا شاه به قدرت همراهش بودند ، مورد غضب ملوکانه قرار گرفت و با کوبیده شدن عصای شاهی بر سرش و جهود نامیده شدن از دربار بیرون انداخته شد. فروغی هرچند از مرگ رهید اما از امور سیاسی کاملا کنار نهاده شد و البته داماد و پدر دامادش نیز کشته شدند .
فروغی زین پس همواره از رضا خان کینه به دل داشت، اما چون کاری از دستش بر نمی آمد وقت خویش را مصروف تحقیق و کاوش در عرصه علم و ادب نمود. این روند ادامه یافت تا وقایع شهریور 1320 پیش آمد و قوای متفقین از شمال و جنوب به ایران هجوم آوردند. دول متفق بویژه شوروی و انگلستان بنا را بر آن نهاده بودند تا با اشغال تهران حیات سلسله پهلوی را نیر خاتمه بخشند.رضا شاه که از روابط دوستانه فروغی و دولتمردان انگلستان آگاهی داشت ناگزیر و ناچار روبه وی آورد و از او یاری جست ، فروغی در ابتدا از یاری کردن رضا شاه سربرتافت ، اما چون رضا شاه را زبون و زار دید که مصرانه التماس می نماید انتقام کینه دیرین را به شیوه ای دگر بازپس گرفت. او با وساطت و پا در میانی خویش توانست به سیاسیون انگلیس بقبولاند تنها به کناره گیری رضا خان از سلطنت بسنده کنند ، اما اجازه دهند سلسله پهلوی ادامه حیات دهد.به این طریق او توانست هم انتقام خویش از رضا خان بازستاند و هم درخواست عاجزانه و پوزش خواهی او را به زعم خویش پاسخی مطلوب دهد و البته این از شگفتی های تاریخ است که هر دو متن استعفانامه رضا شاه و نخستین خطابه محمد رضا پهلوی در مقام پادشاه به توسط فروغی نگارش یافت!
از آنچه گفته آمد و با طرح پرسش هایی درباره چگونگی و چرایی و انگیزه اقدامات فروغی در زمینه ارتباطاتش با دولت انگلیس، بر کناری قاجاریه از سلطنت ، بر آوردن رضا خان بر سریر قدرت ، جلوگیری از انحلال سلسله پهلوی ، بر کنار نمودن رضا خان از قدرت ، برنشاندن محمدرضا پهلوی بر تخت سلطنت ، به راحتی می توان دریافت عملکرد فروغی در عرصه سیاست نه تنها همواره شایسته ستایش نبوده ، بلکه در بسیاری از مواقع در خور نکوهش و سرزنش هم بوده است .
به عنوان پایانی بر این مختصر میتوان گفت عملکرد فروغی در جایگاه یک اندیشمند چشمگیر است . کتاب سیر حکمت او هم اکنون نیز در شمار بهترین آثار مرتبط با تاریخ فلسفه به شمار می آید ، کتاب آداب مشروطیت دول او به بهترین وجهی مشروطیت را معرفی میکند و بر ایجاد حلقه ارتباط میان گفتمان فرهنگی و کنش سیاسی پای می فشارد ، دیگر آثار او نیز کم و بیش چنین هستند ، اما عملکرد او در مقام یک سیاستمدار ابهام انگیز ، سرشار از تردید و در بسیاری مواقع نکوهیده و حتی در بیشتر مواقع مغایر با آنچه است که در کتاب آداب مروطیت خود آورده.
آثار محمد علی فروغی به شرح زیر میباشد
آئین سخنوری. اصول علم ثروت ملل که نخستین کتاب علم اقتصاد در ایران به شمار می رود. اندیشه های دور و دراز. پیام به فرهنگستان. تاریخ مختصر ایران. ترجمه تاریخ مختصر دولت قدیم روم اثر پل بوگارد. ترجمه تاریخ ملل قدیمه مشرق اثر سینوبوس. ترجمه فن سماع طبیعی: آسمان و جهان، کون و فساد از کتاب شفا اثر ابن سینا. ترجمه کشف الاسرار یا بوسه عذرا اثر جورج رینولدز. تصحیح رباعیات خیام. تصحیح کلیات سعدی با یاری حبیب یغمایی که هنوز مورد استفاده همگان است و با ویرایشهای گوناگون به چاپ رسیده است. تصحیح منطق الطیر عطار نیشابوری. حقوق اساسی یا آداب مشروطیت دول. حکمت سقراط و افلاطون در دو جلد. خلاصه شاهنامه. دوره مختصر از علم فیزیک. زبده دیوان حافظ. سخنرانی ایراد شده در چهاردهمین اجلاس عمومی مجمع انجمن ملی. سیر حکمت در اروپا که هنوز به عنوان کتاب درسی مورد استفاده دانشجویان است. کمال الملک هنرمند همیشه زنده. گلچین صائب. مقالات فروغی درباره شاهنامه و فردوسی به کوشش حبیب یغمائی. مواعظ سعدی.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر